RUTH MATILDE ANDERSON EN NOIA - 1924 e 1926

De camiño pasamos onda o Hospicio do Espirito Santo, sobre cuxa porta estaba esculpida en baixorelevo a representación máis antigua coñecida do escudo de Noia, a arca a cabalo das ondas e a pomba voltando coa súa pola de oliveira. Un gardia civil explicounos o seu significado: Noia foi fundada polo patrón da arca, o mesmísimo Noé!. A lenda asegura, ademáis, que por riba de fundar a Vila, quedou a vivir nela seis ou sete anos, para asegurarse de que tiña un bon comezo.

CRÓNICA DE RUTH MATILDA ANDERSON NA GALIZA

O 7 de agosto de 1924, dous pasaxeiros americanos do SS Roussillon desembarcaron en Vigo. Houbo problemas á hora de presentar a equipaxe na aduana. Trouxeran moitas caixas co equipo fotográfico e ninguén sabía como as gravar. Logo de confusas disputas, os axentes chamaron o seu superior, quen solucionou o tema aplicando os impostos en función do peso. Deste xeito, Ruth Matilda Anderson (1893-1983) e o seu pai, Alfred T. Anderson, comezaron unha extraordinaria viaxe fotográfica por Galicia. Levan a cabo o proxecto para a Hispanic Society of America, o museo e biblioteca onde Ruth traballaba como fotógrafa. A institución pretendía crear unha colección sobre imaxes de España, e com parte de este proxecto enviaran a moza a documentar a vida e os monumentos da zona.

Cando a viaxe resultou ser un éxito, a Hispanic Society enviouna de novo en máis ocasións. As fotografías de Anderson, tomadas en seis expedicións por España, a meirande parte durante os anos vinte, supoñen un logro extraordinario: case catorce mil imaxes acompañadas de notas e comentarios. As máis de cinco mil duascentas que fixo de Galicia, representan unha considerable parte deste total e datan de dúas extensas viaxes.

"Elaborando unha Crónica de Galicia" de Patrick Lenaghan da The Hispanic Society of America.

Unha "ianqui" totalmente apoderada, ven facer unha reportaxe fotográfica, tamén a Galicia. Desta experiencia, a "The Hispanic Society of America" publica en Nova York o libro "Gallegan Provinces: Pontevedra - La Coruña", no ano 1939, que corresponden as expedicións dos anos 1924-25, na compaña do pai, Alfred T. Anderson, na que realizou unhas cinco mil fotos e adquiriu unhas dúas mil oitocentas de fotógrafos locais: Saravia, Pacheco, Ksado, Ferrer, Zagala, ..., estando en Noia os días 27, 28 e 29 de outubro de 1924; e na expedición 1925-26, desta vez na compaña dunha compañeira de traballo na Hispanic Society, Frances Spalding (1896-1979), estando en Noia o día 15 de novembro de 1926, realizando unhas dúas mil trescentas fotos. "Gallegan Provinces" contén preto de 700 fotografías e un documentado e ameno texto. Valéndose para elo, do diario ao que sempre recorre para anotar as condicións en que é tomada a foto, do exquisito coñecemento técnico para sacarlle o máximo partido ó material fotográfico que manexa. Tamén manexa datos históricos, e a lembranza de Rosalía de Castro, fai dela un "icona" a que recorrer para coñecer a realidade vivida e edificada da década dos anos vinte do século XX en Galicia e de todos os sitios nos que andou pola España adiante. O texto a continuación, son fragmentos de ese libro, do apartado que adica a Noia, traducido por Miguel Fernández Nogueira, e publicado no nº 5 - maio 1999 de "Casa da Gramática", revista de Creación Literaria e Cultural do Instituto de Ensino Medio Virxe do Mar da Vila.

Desde Padrón a nosa rota debía levarnos a visitar a cuarta das rías Baixas, a de Muros e Noia, e despois hacia o norte até Fisterra, antes de voltar para a partida final desde Santiago. Saimos cara a Noia no autobús da "Viúva do Ferrolán" que nos levou pola ponte do río Sar hacia o esteiro do Ulla, chamado Ria de Padrón. Pouco despois un dos pasaxeiros sinalounos por riba da estrada, nunha colina cuberta de piñeiros, cepas e xardíns, a situación das Torres de Lestrove, onde dona Rosalía fora con frecuencia hóspede dos seus parentes, os Castro. Era un pazo galego con dúas torres baixas cunhas terrazas cubertas de cepas que dominaban Padrón e os seus ríos. Aínda existía o vello madroño onde a poeta sentaba, descansando e disfrutando da firme seguridade do seu tronco de pólas baixas e arrolándose co canto das súas follas mentres o val, alá embaixo, esvaeciase coa chuvia ou se iluminaba co sol. Os prexuizos e a incomprensión arredárona deste retiro e levárona á casa da Matanza.

O xove pasaxeiro amosábase doido. "Mentres Rosalía estaba viva," dixo, "apenas tiña qué comer; pasou fame moitas veces. Agora todo o mundo sabe as súas cancións de memoria, e puxeron unha lápida para sinalar o sitio onde a deixaron morrer coma unha esmoleira. Os versos de Rosalía poden parecer rencorosos, pero non expresan nin a metade da historia dos seus sofrimentos: a súa mala saúde, hipersensibilidade, enorme pobreza, un matrimonio non moi feliz, a perda daqueles aos que máis quería. Foi soterrada no cemiterio de Iría. Con moito retraso o fermento do aprezo empezou a dar froitos e, despois de seis anos, unha subscrición popular dou recadado cartos suficientes para trasladala a unha tumba de mármore branco e negro na igrexa de Santo Domingos en Santiago. Din que o seu corpo estaba sorprendentemente incorrupto, o mesmo que un ramiño de heliótropo que fora enterrado con ela. A subscrición foi iniciada pola colonia galega de Cuba".

Portosín.

Despois de media hora o camiño dividíase, saindo un ramal hacia Rianxo, que fora nun tempo feudo do almirante-trobador Paio Gómez Chariño, pero nós continuamos pola estrada principal, rodeamos unha enseada de area, e viramos cara ó norte, hacia a división entre a Ría de Arousa e a de Muros e Noia. Aquí a paisaxe mezclaba campos cultivados e terreos agrestes. Empinadas colinas cheas de piñeiros ou só cubertas de maleza abríanse ante nós, e sucedíanse separadas por un regato espumoso alá no fondo, pechábanse e abríanse outra vez sobre un val debuxado de pequenos campos de millo, chamativamente bordeados de baixos muros. Noutras abas había terrazas cheas de cepas en espaller. Ao lonxe, sobre un alto fondo boscoso, distinguíase o sinxelo campanario dunha gris capela elevándose sobre as casas da súa entorna. O sol asomaba entre as nubes, e unha deslumbrante espada se desenvainaba cada vez que o seu torrente de luz se abatía sobre un regato ou sobre un liso e relucente bancal.

Continuamos subindo até chegar á altura do monte Barbanza, un monte pelado, sorprendentemente gris e penedoso entre uns veciños espesamente poboados de piñeiros. Dicíase que polas súas ladeiras corrían manadas de eguas cos seus poldros. O Barbanza quedaba ben atrás cando divisamos por primeira vez a ría, entrando dende o oeste e dividindose en tres dedos, dous deles topándose con ríos. Noia estaba situada entre o segundo e o terceiro, entre a auga salgada e a fresca, que estaba atravesada, despois de que se unirán os dous ríos, por unha ponte de arcos de pedra. As súas casas brancas e grises, de tellados encarnados, buscaban o amparo da igrexa de San Martiño, alta e oscura no medio. No porto, coa marea baixa víanse algúns botes cos seus mastros en ángulos imposibles sobre a area ondulada. As colinas detrás eran suaves e azuis, os vales a carón incriblemente verdes para esta estación e divididos por valados en pequenas hortas.

O noso autobús cruzou a ponte, virou bruscamente á dereita e achegouse coma unha pomba mensaxeira á fonda da viúva. Esta era a primeira das viúvas dos mortos que íamos coñecer en Galicia; viúvas dos vivos, como Rosalía chama as mulleres dos emigrantes que quedan a cargo da casa, vímolas con frecuencia, consumidas pola esperanza. Era evidente que esta viúva, que saíra a recibirnos á porta, abandonara a esperanza e chegara a un acordo co mundo. A súa figura, unha enorme pirámide de mantelos e saias negras, remataba nunha cara de trazos fortes e pelo gris recollido firmemente para atrás. Un axente de comercio foi o primeiro en falar e sacou unha risiña dende o fondo dos mantelos: "Como lle vai señora, a vostede e ó loro?". Cando nos dispoñíamos a presentarnos xa marchara para o interior e atopámola sentada, aínda máis masiva do que parecía de pé, detrás dun mostrador ó fondo dunha habitación que empezaba coma oficina, cun alto escritorio de contable, convertíase no medio en bar, e remataba coma unha cocina con azulexos brancos, con estanterías para as potas e con un fogón con cheminea na esquina.

Unha camareira deixou os pratos que estaba a fregar e veu rápidamente, secando as súas mans fortes e encarnadas ó mandil e extendéndoas para coller as nosas maletas. A viúva impartiu instruccións con voz de trono e a camareira conduciunos arriba. A papá instalouno nunha estancia alta e branca no segundo piso, ó lado dun dentista francés con quen tiña que compartir unha galería de cristal. A min levoume a un cuchitril coas paredes de madeira debaixo do tellado e con unha pequena claraboia. Estaba apunto de queixarme de que o cuarto non tiña ningún medio de ventilación cando notei unha corrente de ar e un cheiro a terra fresca que entraba por debaixo dunha porta. Ao abrir o que prometía ser un retrete, atopei un monte de patacas gardadas debaixo das vigas e fortes bafaradas de vento que entraban polos ocos entre as tellas.

O dentista, a quen coñecimos na comida, amosaba un gran entusiasmo pola viúva. "Poderiamos atopar algo igual”, decía, "pero de ningún xeito algo mellor en toda Galicia, nin en España enteira, co seu caldo, peixe, ovos, legumes, carne, cos seus postres, natillas, galletas, as súas noces inglesas, uvas de Málaga, o rico leite, camas limpas e alegres camareiras. ¡E todo por seis pesetas ao día!". Pregaba que vivira para sempre, ou alomenos ata que ele voltara a Francia e á civilización. Cando se disculpou para ir facer a sesta, pensamos en saír. O día estaba bochornoso e facía moita máis calor da que fixera en Santiago ultimamente; probablemente chovería.

"Choverá, sen dúbida," dixo a guapa sobriña da viúva, a quen acudíramos na procura de ánimos. "Aquí sempre chove nesta estación. Pero, para que van saír?", continuou. "Dúas igrexas e unhas poucas casas vellas, iso é todo o que hai que ver en Noia. Santa María a Nova está ó outro lado da rúa. Está no medio dun vello cemiterio para o cal, según se di, trouxeron térra da Terra Santa en barcos que voltaban das Cruzadas".

Subindo uns poucos escalóns atravesamos a cancela de ferro e entramos no adro da igrexa, un campo ancho, bordeado por detrás de xardíns e polos lados de casas. A igrexa estaba nunha posición oblicua cerca do centro do campo. Ó dirixirnos cara a ela, atopamos a un grupo de xente en actitude moi seria asomándose a un foxo e un home que estaba dentro del, cavando de mala gana, exasperado pola falta de froito do seu traballo. De súpeto aniñouse; cando se ergueu outra vez estudiaba con gran atención un puñado de garabullos marróns cheos de terra. A min parecéronme só raíces mortas ou paus, ata que unha muller, case caendo dentro do foxo coa ansia, dixo: "Osos dunha man".

"Da man esquerda" dixo o enterrador con autoridade, botándoos nunha caixa e levantando a súa pá co orgullo propio do éxito.

Un garda do porto de uniforme gris e gorra con viseira, e con espada ao cinto, que entrara tras de nós no adro, converteuse agora no noso anfitrión. "O enterrador está limpando o cemiterio" dixo, pero probablemente, como sucede a miúdo, a familia do morto non podía ou non quería seguir pagando o aluguer da tumba e o posto estaba sendo baleirado para un inquilino mais rendible. "A xente pobre" continuou, "é soterrada en tumbas comúns e déixase repousar un mínimo de cinco anos. Os curtidores, numerosos en Noia dado que o dos curtidos é un dos nosos mesteres principáis, duran máis porque son notablemente resistentes á acción da auga". "Durante nove anos", como din en Hamlet, "... aproximadamente. Cando un corpo está ben descarnado, recollemos os ósos e levámolos ao osario para que a tumba poida ser usada outra vez".

Eu preguntábame onde rematarían estes ósos, porque parecía que os ósos dun morto podían facer un considerable periplo en Galicia, servindo como amuletos ou coma ingredientes de pocións para matar ou para acender o amor. Dicíase que as meigas os recomendaban moídos e mezclados co viño, que había de beber o inadvertido destinatario. Como amuleto de muller, o óso humano metíase nunha bolsiña, con unha mecha de pelo collido dun cadaleito, un óso de can, un de gato, tres follas de ruda e un allo verde, e a bolsa cosíase no lado esquerdo de corsé.

O garda continuaba falando. "Poucas vilas enterran agora nos adros das súas igrexas, porque a lei esixe que os cemiterios se ubiquen fóra dos límites das poboacións. Nós temos un no outro lado do río. Un terreo areoso é mellor para un cemiterio, porque deixa pasar a auga; a arxila non deixa pasar a humidade e os corpos momifícanse. Para os cadaleitos a madeira é o material apropiado; de feito, os cadaleitos de metal para corpos non embalsamados están prohibidos pola lei en España. Os mortos entérranse ás vintecatro horas, ou, alomenos, ao día seguinte."

Da igrexa, cuxa construcción databa case toda do século catorce, sobresaía un porche moderno coa seguinte advertencia inscrita na fachada:

Escoitade as tumbas:
Deus xúlganos a todos; as súas sentencias
significan dor ou goce eternos.
Ai do impío!. Enche a súa copa de tristura.

Obedientes ó aviso, prestamos atención ás tumbas. As modernas eran de dous tipos, tumbas individuáis na terra cubertas con lousas de pedra e marcadas con cruces, e cubículos superpostos por riba do chan coma os que fotografáramos en Santiago, nos que os cadaleitos eran empuxados coma caixóns, idénticos a non ser polas cores do remate.

As tumbas máis vellas, ocupaban nichos nas paredes exteriores da igrexa; un cadaleito de pedra estaba atravesado na base dun arco; un destes, con dúas fileiras de arcos esculpidos en baixo relevo tiña inscrito o nome: «Afonso da Ponle», a data «Era 1300 (1262 A.D.)». Cerca do muro do adro atopábase un sepulcro, estraño no exterior: un sarcófago de pedra con arcos e brasóns esculpidos en baixo relevo, colocado sobre dous cabaletes de pedra e coroado cunha lousa cun relevo que representaba unha cama con sabas ben dobradas, sobre as que había a efixie dun home suxeitando unha espada curta ou unha daga. A súa cabeza descansaba sobre dúas elegantes almofadas e os pés sobre un canciño. Vestía a túnica longa de mangas anchas do século quince, atravesada por unhas bandas que no orixinal debían ser de pel. O sombreiro era extravagantemente alto con borde redondo volto e coroa afrautada. Outra efixie, co nome de Pedro Carneiro, atopábase no interior da igrexa, baixo un arco.

Unha longa fileira de lousas arrimadas contra o muro traseiro do adro, daba fé de que o feito de ter unha lousa sobre a túa tumba, non era garantía de que te foran deixar descansar en paz para sempre. Non tiñan nome nin data, senón únicamente símbolos inscritos con liñas toscamente gravadas na pedra: un par de tesoiras e unha cuncha -para un xastre que fixo a súa peregrinación?-.

Un pico. Unha arma -ou as ferramentas dun canteiro?-. Unha lousa que estaba aínda sobre a súa tumba, mostraba os contornos dunha áncora. Polo lado do sur da igrexa, erguíase unha cruz de pedra coma as que víramos a miúdo nas encrucilladas dos aledaños das vilas. Estaba esculpida con destreza, os brazos traballados, como con flores esculpidas nos bordes, a Crucifixión con María e Xoán esculpidos no anverso, a Piedade no reverso, todo elo sobre unha base cúbica que tina o emblema dun apóstólo en cada un dos seus lados. "A cruz non estivo aquí sempre”, dixo o garda. "Antigamente estaba na Vila e as procesións funerarias detíñanse alí para rezar un responso polos mortos".

O monumento máis estraño dos que se atopaban no cemiterio, era un baldaquino de planta cuadrangular, con sillares de pedra a modo de columnas soportando un friso e unha cuberta piramidal, tamén de lousas de granito, todo elo dando acobillo a unha alta cruz. O friso tiña baixo-relevos esculpidos en dous lados. Un consistía nunha especie de borde envolvendo caras que poideran representar as fases da lúa, e o outro friso, unha escea de caza que amosaba a un animal salvaxe alcanzado por unha frecha e perseguido por cans, un tema recorrente na ornamentación dos sepulcros na baixa Idade Media.

Sentámonos nos escalóns ó pé do santuario. De cando en vez saía o sol, derramando os seus raios con un efecto do máis teatral. Nun momento a figura xacente do magnate aparecía brilantemente sólida, noutro, desaparecera nunha sombra insustancial. O noso anfitrión empezou a falar dos vellos tempos do cemiterio: "... alí celebrábanse sesións da xustiza até os tempos de Carlos V. Nos funerais e no Dia dos Difuntos, a xente acostumaba comer e beber nas igrexas, usando os altares coma mesas onde pousar os pratos e as xerras". Non era infrecuente, até ben entrado o século dezanove, facer comidas ó aire libre no cimiterio, excelente precedente para a macabra escea de "Don Juan Tenorio", na que a tumba do Comendador se transforma nunha mesa de banquete da que colgan culebras e osos, e os esqueletos das tumbas circundantes levántanse para agardar o resultado final do convite.

O garda sabía a truculenta historia de memoria e púxose a complementala con lendas de superstición local. A xente do campo tiña o costume de entrar collidos da man na habitación onde se estaba velando un cadáver e poñerse a dar voltas en torno ao difunto zumbando todos coma abellas. Pensábase que o que primeiro deixase de zumbar, seria o seguinte en morrer. Crían que as almas dos mortos baixaban da lúa en forma de abellas e que polo tanto, "Aquel que mata unha abella, terá sete anos de penas”. Outros vían nas bolboretas brancas, as almas dos que estaban en paz, e nas negras, almas esquecidas implorando pregarías. A pesar do feito de que os retábulos das ánimas, sempre mostraban as almas ardendo no purgatorio, ou quizás a causa diso, os aldeáns temían que unha alma que voltara poidera atopar o seu antigo fogar frío, e por iso, pola noite, deixaban un lume aceso onde se poidera quentar. Como crían que as almas tiñan unha gran influencia para ben ou para mal, os vivos farían calquera cousa ao seu alcance para propiciar os mortos.

A vella superstición da Santa Compaña mantiña que as almas deixaban o purgatorio para dar avisos de morte. Formando en procesión dende a porta da igrexa, marchaban á media noite, portando luces invisibles que deixaban olor a cera. Traía mala sorte atopar a Compaña na rúa, un aviso seguro de morte ou desastre, e o único xeito de evitar o problema cando un a atopaba, era dicir un paternoster lentamente, pintar un circulo con unha pola de oliveira e meterse dentro dele. De non facelo así, as ánimas obligariano a camiñar diante delas portando unha cruz e unha cunca de auga bendita até que un atopara a outro desgraciado e obligárao a poñerse no seu lugar antes de que puidera dicir a oración e debuxar o círculo. A Compaña dispersábase despois de chegar a casa do que tiña que ser avisado.

A nosa conversa, virou despois hacia o asunto do "mal de ollo", e o garda levounos rúa arriba, deica unha casa na que na esquina había esculpida unha man esquerda pechada (figa) co dedo pulgar apertado entre o índice e o corazón, xesto que, supostamante, anulaba o efecto do mal de ollo. Eu nunca vin a ninguén en Galicia usar este xesto, nin escoitei falar do mal de ollo coma algo ao que realmente se temera, pero a crenza parecía estar profundamente arraigada entre a xente sinxela da rexión. A vella defensa para un neno, era poñerlle algún obxecto brilante, coma un amuleto de prata que, ao atraer a mirada no primeiro instante, recibiría a parte máis importante do choque; ou unha cousa crebadiza, coma o acibeche, que se rompería pola mirada, desviando así a súa forza.

Velázquez pintou ao infante don Felipe Próspero lucindo amuletos; nun retrato que se atopa no Museo da Historia de Viena, colgan da súa cintura unha campaíña e unha bola de prata, e unha figa de acibeche montada en prata que descansa sobre o seu ombro esquerdo. A Sociedade Hispánica de América posúe varias de tales figas ou higas, como son chamadas en castelán; unha das máis elaboradas, data probablemente do século dezanove. Grande coma a man dun neno, esta figa é suficientemente grande para atraer todo mal de ollo que haxa ao seu arredor; sen embargo é lixeira porque lle falta boa parte do acibeche. Pódese levar atada ou ben asida por unha cadea que empeza nun anel que ten na parte alta. Estes amuletos son raros agora, e a xente corrente enfronta o mal de ollo co que teñen ou poden conseguir: os cornos dunha vacaloura, ou unha figa de goma atada a súa cintura; ou un anaco dunha pedra de altar, unha astilla da Porta Santa da Catedral de Santiago e un dente de allo nunha bolsiña colgada do pescozo. As veces úsase só allo ou unha cebola, ou papeis con fragmentos dos Evanxelios en Latín, ou …, pero a lista de sustitutos é interminable.

A experiencia que inducía estas crenzas foinos suxerida vivamente polo trinque dunha tenda ante a que pasamos á volta. Tres cadaleitos para nenos estaban alí expostos e no interior do local, un carpinteiro traballaba en outro máis. O máis pequeño debía estar destinado a un neno nado morto. Os nenos desafortunados que morrían antes do bautismo, non podían ser soterrados en terra consagrada, senón que tiñan que repousar fóra, onda unha casa, ao pé do muro dunha finca, perto dunha encrucillada de camiños. As súas nais imaxinábanos nas grises sombras do limbo, e realizaban por eles toda sorte de ritos poéticos, bastante alonxados dos dogmas da súa igrexa.

A seguinte vez que atopei á viúva sentada soa e de bo humor na fonda, pregunteille se a xente en Noia aínda usaba o traxe rexional. A resposta foí pouco alentadora: a ninguén se lle ocorria xa levar aqueles trapos vellos, e moi poucos pensaban sequera en gardalos. Poderia atopar unha prenda ou dúas; traería todo o que poidera atopar e a súa sobriña poríao. A sobriña estaba empezando a adquirir as proporcións da viúva, e eu empecei a desexar con todas as miñas forzas, que houbese unha correspondencia razonable entre as súas dimensións e as prendas que había de lucir.

A mañá trouxo, igual que en Santiago, as leiteiras á praza. Sin embargo non había moito bolbordo, quizás porque faltaba un policía. Varias delas eran nenas; había unha rapaciña descalza, vestida coma unha adulta con pañoleta e mantelo, que non debía pasar dos sete ou oito anos, que sin embargo levaba un recipiente tan grande coma calquera. Outra escena matutina tiña por actores a unha ama de casa e dúas grandes porcas brancas, aquela intentando persuadilas para que entraran pola porta da casa e estas negándose teimudamente a abandonar o escenario do seu temprano paseo.

Os edificios antigos de Noia atopámolos na parte alta da vila: unha congregación de robustos sobreviventes dos séculos catorce e quince, agrupados en torno a unha igrexa que se mantiña un pouco apartada. San Martiño causaba dúas impresións, a dunha fortaleza e a dunha igrexa con raíces en Compostela. Eran as lisas torres, os vigorosos contrafortes, a ábsida almenada a que lle daba unha apariencia guerreira, un aspecto natural para os habitantes de Noia do 1434, ano no que foi terminada. Os arcebispos de Santiago, non atoparon neles a uns vasalos submisos -o segundo Fonseca foi feito prisoneiro en Noia-.

Era o pórtico o que tiña o aire de Compostela. A pesar de que o separaban do Pórtico da Gloria, dous séculos e medio e todo o decurso do estilo gótico, aquí estaban os mesmos anciáns sentados nos radil e tocando os mesmos instrumentos. É certo, sentaban nun arco apuntado pero a sensación do conxunto era aínda románica; os apóstolos onda a porta apoiábanse en columnas que descansaban sobre monstros, tamén copiados do Pórtico. Ninguén parecía saber se as ménsulas que se proxectaban das paredes ao lado do pórtico, que non sostiñan nada, foran postos ali para soster unha balconada, para observar as procesións da igrexa ou un tellado para abrigar os xuíces nos autos da xustiza e aos vendedores do mercado. As ménsulas do interior soportaban unha galería de madeira sobre a ampla nave, que estaba cruzada por arcos góticos e tiña a cuberta de madeira.

Cando saímos da igrexa, un cura con bonete e sotana seguiunos e presentouse coma un "colega anticuario”. "Por suposto vostedes están interesados en cousas antigas, son norteamericanos, verdade?" Asentimos mentres camiñábamos deica as casas da rúa veciña, paquidermos de granito que se sostiñan, moi por riba dos seus veciños modernos de pel fina, sobre arcos apuntados e grandes e sólidos pilares. O cura seguiunos. A máis interesante destas casas tiña catro andares; posiblemente era unha dobre vivenda porque había dous escudos de armas e os niveis das fiestras non coincidían. Na parede de atrás dos arcos, atopamos unha data en letra gótica, ERA MCCCLXXVII (1339 A.D.). "Pero estas casas non tiñan historia", alomenos para o cura, e levounos en canto puido cara á que está fronte a San Martiño. Moito menos atractiva, tiña só unha parede de pedra traballada e as demais de cascotes, os seus trazos más destacables eran unha longa balconada polo sur e polo norte unha gran chiminea que, sobre unha base en forma de arco, superaba a altura do tellado.

"Un pazo no século catorce, residencia do arcebispo de Santiago", dixo o cura, "agora desgraciadamente alugada. Debería ser restaurada. Sendo norteamericanos deben vostedes estar interesados en proxectos deste tipo. Todo o mundo sabe, que os americanos dan cartos para a restauración de edificios antigos. En canto este proxecto sexa coñecido, non pode deixar de recibir apoio. Deben ver o interior”.

Obedecendo docilmente seguímolo a través de salas cheas de arañeiras e por unhas escaleiras pouco fiables até o piso máis alto e a cociña, a parte máis interesante que quedaba. A lareira, ben ennegrecida polo fume, estaba máis alta co chan, pero os lumes feitos ali había moito tempo que non eran suficientemente quentes como para escorrentar as arañas; o froito do seu traballo colgaba en forma de festóns dende as trabes. Era curioso atopar a cociña principal no terceiro andar; quizáis o arcebispo quería manter ó seu cociñeiro tranquilo afastándoo das interrupcións que puideran producirse nos andares inferiores. A xente máis pobre, atopaba refuxio na casa e eu non vía ningunha razón lexítima para seren desposuídos daquel abrigo, pero o cura, aparentemente, xa vía o lugar restaurado con diñeiro americano e os turistas e investigadores acudindo en manadas a felicitalo.

Cando puidemos cortesmente afastarnos dele e dos seus planos para revivir o esplendor medieval de Noia, dirixímonos cara ao porto. De camiño pasamos onda o Hospicio do Espirito Santo, sobre cuxa porta estaba esculpida en baixorelevo a representación máis antigua coñecida do escudo de Noia, a arca a cabalo das ondas e a pomba voltando coa súa pola de oliveira. Un gardia civil explicounos o seu significado: "Noia foi fundada polo patrón da arca, o mesmísimo Noé!". A lenda asegura, ademáis, que por riba de fundar a Vila, quedou a vivir nela seis ou sete anos, para asegurarse de que tiña un bon comezo.
(...)

FONTES:

- "Ruth M. Anderson: tal como eramos (Galicia, 1924-1926), de Lola Arxóns. Publicado: A Casa da Gramática, nº 5, Maio 1999-Revista de Creación Literaria e Cultura-I.E.S.P. Virxe do Mar, Noia.

- “Gallegan Provinces: Pontevedra-Coruña", de Andersen. Edita: The Hispanic Society of America, 1939.

- “Fotografías de Ruth Matilda Anderson en Galicia: Unha mirada de antaño” da Fundación Caixa Galicia, 2009.