O proxecto reformista da República do 31 non fracasou, senón que o fixeron fracasar e destruír os únicos culpables, que foron os militares africanistas nacionais, que se ergueron en armas o 18 de xullo de 1936 contra o goberno lexítimo, e o unilatreal apoio da "igrexa católica, apostólica e románica" que a declaraba "Guerra Santa", invocando a unha igrexa inquisitorial moi afín a executar a todo aquel que pense diferente, ou dispoña dun atisbo de dignidade. Durante os escasos cinco anos da República, o desenrolo das autonomías favoreceu a estabilidade territorial, acadando un maior consenso político, proba da súa eficacia, obsérvase en que serviu de modelo para outros países nas posteriores décadas. A nivel educativo: Créanse as Misións Pedagóxicas , encargadas de difundir a cultura xeral, a moderna orientación docente e a educación cidadán nas aldeas, vilas e lugares, con especial atención a os intereses espirituais da poboación rural; aprobación do decreto que...

Evasión Os barcos que partiron da costa galega, nos tempos posteriores ao golpe fascista do 18 de xullo, levaban xente cun destino gravado na íntima bitácora: volver. Non habería que falar en realidade de fugas, senón dunha epopeia de salvación. Eran barcos que "zafaban" dunha morte segura, da cacería humana desatada en terra. Xunto coas vidas a salvar, aqueles barcos levaban un transporte valiosísimo, un tesouro laboriosamente labrado durante moitos anos, unha obra transmitida e continuada de xeración en xeración de loitadores: a consecución das liberdades e os dereitos humanos, a procura dun "habitat democrático" que dera un xiro copernicano á historia, que cambiara o signo fatal de séculos de dominación reaccionaria e escurantista. E tamén, dende diferentes ópticas, tomaba corpo a reivindicación dun autogoberno, o que os librepensadores republicanos e galeguistas denominaban “a redención da Nosa Terra”. Todo iso ía neses barcos. Moitos deses refuxiados, a quen o...

Ruíns de correaxe, avanzaron en posición de asalto contra a árbore, para descargar sobrada fusilaría contra aquel castiñeiro do que saíra a "fumata delatora". Eran falanxistas e gardas, actuando na maior das impunidades, contra un fuxido sen rostro nin defensa. Os veciños escoitaron o estrondo dos fusís, que balearon durante horas naquel castiñeiro de aldea. Disparaban unhas xentes contra del, des-que descubriran fume entre os seus ramallos, unha mañanciña xeada. Alí estaba, fumando o seu caldo, un home agochado. Daqueles que se botaron ao monte. O gando andaba ceibo polos montes, e os veciños, ollaban ao lonxe tristes e impotentes. Desde os labradíos e toxais pescudaban, logo de deixar eixadas e traballos. Ao pouco, gardáronse nas casa e, dentro delas, seguiron a palpexar os seus corazóns trementes. Os cans, tamén andaban agachados, para que non lles dese por ladrar. Despois do estrondo da balaceira, veu un longo silencio, do que tamén quedaron ausentes os cantos dos pax...