«SHELL SHOCK»: NEUROSE DE GUERRA

Campbell Willie Martin foi un dos que tivo sorte. Estaba vivo. Puido escapar do inferno tras combater durante pouco máis dun ano e, a pesar das feridas que recibiu en dúas ocasións, conservaba todas as extremidades. Foi un bo soldado. Nado en Londres no 1895, fillo dun policía, en outubro de 1914, cando tiña dezanove anos, alistouse como voluntario no corpo de Fusileiros Reais; a principios de 1916 xa era soldado de primeira e atopábase na fronte occidental, onde a matanza acadaba dimensións industriais.

Logo, o 16 de xullo dese ano, despois de horas sen poder saír da trincheira e aguantando bombardeos sen tregua, Martín perdeu o coñecemento. Ó día seguinte, cando un proxectil caeu sobre a súa trincheira, veo morrer a oito camaradas a causa da explosión; quedaron enterrados baixo os escombros unha noite enteira, ate que viñeron a rescatalos. Como resultado delo, e según o seu expediente, "ó día seguinte sente un tremor muscular moi raro, tivo un ataque de pranto, seguido dunha perda de conciencia que durou unhas horas".

Ao soldado de primeira Martin diagnosticóuselle "neurose de guerra", «shell shock», os médicos designaban así ó trauma resultante da exposición prolongada ó fogo da artillería e da visión de mortes violentas, e lle concederon unha incapacidade do 25%; o suficiente para que o enviaran de volta a Inglaterra, onde o tratarían nun hospital especializado, e tivo sorte unha vez máis. Nun principio, ós homes con síntomas como os que ele padecía, os trataban como si finxiran estar enfermos, e a algúns simplemente os enviaron de retorno ás trincheiras; outros quedaron ingresados, recibindo un tratamento antigo que, según os oficiais veteranos en particular, era un remedio radical para esa nova enfermidade: "O tiñan todo para ser bastante duros. Lembro que unha vez chegou un home, un tipo alto e fornecido, dun metro oitenta de estatura, que tremía por efecto dos proxectís. Sorprendeume, e o coronel médico alzou o seu pesado bastón e lle propinou un golpe na cachola -o home levaba posto o casco- para provocarlle outra conmoción mentres lle dicía: "Eres un imbécil, ponte ben". Pero ao home non lle serviu de nada, e o médico deuse conta de que se lle fora a man, así que, por suposto, o enfermo recibiu tratamento. Pero si, as veces tentaban provocarlles, digamos, a conmoción inversa, xa me entende, inverter o proceso, pero rara vez funcionaba."

Os soldados que non respondían a ese tratamento a antiga, e que logo escaparon, negáronse a saír do campo, psiquicamente destrozados escondíanse nas trincheiras enlamadas e remataron ante un consello de guerra por covardía. Máis de tres mil «desertores», tanto de Gran Bretaña como de outras partes de ese país-imperio, morreron executados nun penoso ritual que se celebraba no amencer; no paredón, eran moitos os que a duras penas se tiñan en pé, e tremían incluso mentres os ataban a un poste de madeira para fusilalos os seus propios compañeiros.

A finais do 1916, cando a guerra era cada vez máis violenta e xa ninguén podía deter as terribles armas do novo século -o gas velenoso e unha artillería descomunal capaz de disparar dende distancias de ate trinta e seis quilómetros en bombardeos que podían durar varios días-, os militares británicos e o sistema médico non tiveron máis remedio que reconsiderar a súa postura. Ese ano, a tremenda batalla do Somme, que durou catro meses, provocou máis dun millón de baixas, e moitos dos que saíron vivos das trincheiras inundadas, o fixeron afectados por serios danos psíquicos. Só entre as forzas británicas, trinta mil homes presentaban síntomas desa estraña e nova enfermidade que os deixaba inútiles como soldados e convertidos nunha carga para as súas unidades. De mala gana, as autoridades comezaron a aceptar que un home podería quedar seriamente danado e incapacitado aínda que na aparencia non tiña danos físicos, e os incapacitados por trastornos psíquicos comezaron a chegar por decenas de miles ós hospitais militares.

Campbell Willie Martín foi un deles. Estivo hospitalizado ate despois de rematada a guerra. Descrito como un padecente excitable, afectado de insomnio, serios dores de cabeza, ataques de pánico recorrentes, perda de memoria e un tremor persistente nas mans. Si ben os médicos observaron que estaba "fisicamente ben, [...] a lingua limpa, a dentadura en bo estado", no 1920 a súa incapacidade seguía sendo do 20%, o que indica que mellorara moi pouco dende o primeiro ingreso.

INDESCRITÍBEL, DESESPERANTE ... E NON HAI DEUS

A historia clínica de Martin é unha das moitas que se conservan nos Arquivos Nacionais do Reino Unido; si temos en conta os casos graves de «neurose de guerra», o seo non foi especialmente serio. Hai filmacións da época que permiten ver a un innúmero de soldados reducidos a unha piltrafa tremente pola inhumanidade do que viviran. As caras grotescamente distorsionadas e marcadas cunha angustia indeleble; membros que se axitan ou tremían con forza sen poder controlalo; un soldado que, presa do pánico, retrocede ó ver a outro uniformado. Na imaxinación deses homes perdidos, os bombardeos non cesaran.

Era a escoira vivinte da Gran Guerra. Só en Gran Bretaña, o 10% dos oficiais e o 7% da tropa foi diagnosticada como «neurose de guerra», e a uns trinta e sete mil lles concederon unha pensión de guerra por ese motivo. Os médicos militares aprenderon pronto a tratar as feridas do corpo -pernas e brazos arrincados ou a piques para seren amputados; a vista cegada polo gas e os tímpanos rebentados polas explosións, as caras destrozadas e horrendamente desfiguradas-, pero, nos casos de «neurose de guerra», non tiñan feridas externas visibles.

Algúns dos casos máis graves recibiron tratamento no Netley Hospital de Londres; entre eles estiveron o soldado Meek, impedido e en cadeira de rodas, con espasmos e convulsións, totalmente alleo ós homes que tentaban relaxar as súas ríxidas articulacións; o soldado Preston, de dezanove anos, que voltara das trincheiras mudo e incapaz de entender outra verba que non fora "bomba", e cada vez que a oía, metíase embaixo da cama do hospital presa do pánico; o soldado Smith, enterrado vivo polo fogo de artillería en agosto de 1917, camiñaba completamente teso, como si tivera patas de pao; limpábase a cara compulsivamente, como si quixera quitarse a lama e o fango dos corpos en descomposición que quería cubrilo. Por outro lado, o sarxento Peters, coa columna vertebral deformada e as pernas trementes, convertía nunha farsa macabra cada un dos seus intentos por voltar a andar. Homes crebados todos eles.

RETORNO

Mozos que embarcaran como heroes destinados a recuperar a liberdade dunha nación, pero voltaron como tristes superviventes dunha realidade inhumana. Nunha carta de 1917 a súa muller Margaret, o pintor inglés Paul Nash, destinado entón na fronte occidental, preto de Ypres, describiu esta espantosa escena: "Non hai pluma nin debuxo que poida describir esta paisaxe. [...] A posta e saída do sol é unha blasfemia, búrlanse do home; só a chuvia moura que cae das nubes golpeadas enchidas polo ferido furado preto da noite, é a atmosfera adecuada para unha terra como esta. A chuvia non cesa, o fango e a lama apestosa, vólvese máis cruelmente marela, os furados abertos na terra polos proxectís énchense dunha auga entre branca e verdosa, as carreteiras e as pistas están cubertas por varios centímetros de ceno, as árbores, negras, moribundas, supuran e súan, e as bombas nunca deixan de caer. [...] Isto é indescritible, é desesperante ,,, e non hai Deus".

Os soldados que volvían a casa de permiso, cando conseguían escapar desa monstruosa realidade decote sentíanse máis frustrados que aliviados. Tras presenciar unha carnicería ininterrompida que chegara a parecer absurda, tras durmir xunto a cadáveres sen enterrar e asistir ó destorzo e morte de amigos e camaradas provocado pola destrución aleatoria e anónima dun proxectil disparado a varios quilómetros de distancia, tras perder a confíanza nas antigas creencias e o respecto polos seus superiores, e tras chegar a dubidar da xustiza da causa da súa nación, voltaban a un mundo no que dominaba a retórica patria e a sabedoría dos que combatían dende os seus cómodos sillóns e seguían considerando que se loitaba por unha causa xusta e que a guerra era unha oportunidade para demostrar o heroísmo e a loita viril; unha especie de guerra de opereta, unha idea que, por si fora pouco, non tomaban en conta a salvaxe realidade da fronte. Xa en 1915, un periodista de esquerdas do «Labour Leader», periódico de tendencia pacifista, relatou a un soldado recén chegado da fronte: "O soldado chegou e botouse a rir; era un riso estraño. Seguiu rindo, e soupen que se ría por ser testigo dun horror tan lonxano das súas experiencias anteriores, que parecía unha broma".

Os coros «chillóns e dementes de esas bombas que oulean» -as do «Himno á Xuventude Condenada» de Wilfred Owen- seguían resoando nos ouvidos dos soldados cando disfrutaban dun permiso e incluso trala volta definitiva a casa. O célebre poeta de guerra, que ate 1915 se desempeñara como coadxutor mentres estudaba na University College de Reading, tamén foi vítima da «neurose de guerra» despois de que a súa trincheira quedara aniquilada durante un ataque con morteiros. Tras voar polo ar, o alférez Owen aterrou entre os corpos esnaquizados dos compañeiros mortos pola explosión, e de resultas dese horrible incidente quedou atrapado varios días entre as dúas liñas inimigas, unha experiencia que transmitiu así a súa nai nunha carta fechada en xaneiros de 1917: "Coñecín o sétimo inferno. / Non estiben na fronte. / Estiben fronte a ela. / Tiña un posto avanzado, é dicir, un refuxio subterráneo no medio da Terra de Ninguén. [...] / No meu refuxio había vintecinco homes moi apertados. / Anegouse duns cincuenta centímetros de auga, que nos deixaron pouco máis dun metro de ar. / Os alemáns sabían que estábamos alí; decidimos que non debíamos quedarnos. / Esas cincuenta horas foron a agonía da miña vida feliz". Rescatado, e a pesar de ser un dos moi poucos que sobreviviron, Owen derrubouse.

PROTESTA ANTIBELICISTA

Mentres Owen se recuperaba no Craiglockhan Hospital (Escocia), e perseguido polo horror que soportara, o poeta comezou a plasmar a súa experiencia do inferno das trincheiras en versos descarnados, e o fixo inspirado polo seu encontro con outro padecente, o poeta e oficial Siegfried Sassoon. Aristócrata, algo exótico, ben parecido e egocéntrico. Sassoon era todo o que Owen, de orixes modestos, sempre desexou ser. Rico e con inclinacións artísticas, anglocatólico por parte de nai e xudeu bagdadí por parte de pai, estudara en Marlborough e Cambridge, e estaba imbuído de esa indescritible seguridade en si mesmo que caracteriza a aristocracia británica. Sassoon alistárase voluntario o mesmo día no que se declarou a guerra, e se distinguira na fronte, polo que se lle concedeu a Cruz Militar como premio a súa excepcional valentía. Así e todo, o heroe de sangue azul non estaba en Craiglockhan por recibir feridas en combate, senón por dicir abertamente o que pensaba.

Asqueado polo que vira durante as hostilidades na fronte occidental, en 1917, e recurrindo ós seus contactos para organizar unha lectura no Parlamento, publicara unha "protesta antibelicista". O ano anterior, e en aplicación da Lei para a defensa do Reino en tempos de guerra, ao filósofo Bertrand Russell, conde e neto dun primeiro ministro británico, o expulsaran da súa fraternidade no Trinity College de Cambridge por publicar unha "obxección de concencia". Russell esperaba obter o apoio da opinión pública no caso de que o enviaran ó cárcere, pero ao final só o castigaron cunha sanción.

Para Sassoon, oficial en activo, o que estaba en xogo era moito máis. Arriscándose a ser sometido a un consello de guerra e, incluso, á execución, escribiu un ataque virulento contra as autoridades: «Presenciei e soportei o sufrimento das tropas e xa non podo contribuír a prolongar eses sufrimentos ao servizo de fins que, na miña opinión, son perversos e inxustos. [...] No nome dos que nestes momentos están sufrindo, escribo esta protesta contra a burla da que son obxecto; ademais, creo que as miñas verbas poden contribuír a rematar coa insensibilidade compracente da maioría de quenes contemplan, dende Inglaterra, como se prolongan tormentos que eles non comparten; carecen da imaxinación necesaria para comprendelo.»

Hai algunhas probas de sentencias máis duras para homes de rango militar e social inferior; ao parecer, a posición de Sassoon como heroe de guerra e cabaleiro, zafouno dun consello de guerra por traizón. No lugar de obrigalo a comparecer ante os xuíces -e, posiblemente, ante un pelotón de fusilamento-, o diagnosticaron "neurastenia" (esgotamento nervoso ou neuroses) e o enviaron ao Craiglockhan Hospital, onde coñeceu ao oficial e poeta Owen, máis mozo que ele.

«Dulce et decorum est pro patria mori»

Owen non tardou moito en sucumbir ao feitizo de Sassoon. Inspirado polo seu valor e a súa intransixencia, o mozo poeta comezou a escribir sobre os seus sentimentos e experiencias con verbas máis simples e directas. No considerado o seu poema máis coñecido, combina o terror dun ataque con gas tóxico coas margurentas reflexións dos seus compañeiros de armas, convencido agora de que os levaran a un matadoiro encarfurnándoos cos ideais panarros de quenes eran os seus mentores. Dulce et decorum est pro patria mori, «Doce e honroso é morrer pola patria» ... Este verso de Horacio leíase nunha parede da capela da Real Academia Militar de Sandhurst, era o sentimento que moldeara a educación de xeracións de xóvenes oficiais na súa etapa de formación. Para Owen e outros que combateran na guerra coma ele, só era unha trola cínica, e o verso horacíano citouse incontables veces, considerándoa unha acusación contra si mesmo. Por desgracia, Owen non chegou a gozar da gloria literaria polos escritos que eran o triste froito do gas e o sangue na fronte occidental. Tras recibir o alta no hospital, presentouse voluntario para voltar a Francia e morreu en combate o 4 de novembro de 1918, unha semana antes do armisticio.

v

«Si alguén pregunta por qué morrimos, decídelle:
Porque os nosos pais mentiron (R. Kipling)»

A morte de Owen, cando só contaba con vintecinco anos, converteuse no símbolo do destino de toda a xeración, a «xeración perdida», como non tardou en chamárselle, máis nun senso de lenda romántica que aténdose a verdade histórica. Os homes de idade que, según se pensaba, estafaran á moza xeración apropiándose dunha vitoria gañada a pulso e dos ideais polos que loitaran, eran os xenerais, os políticos, os patróns, retratados en demoledores artigos e novelas como os superviventes cínicos e incompetentes da época vitoríana. Enviaran á morte a colexiales, facendo crer a esa camada de xóvenes con grandes condicións intelectuais, criados nos campos de xogo de Eton, que esa sería unha «guerra leda», e que ían a «xogar». «Leóns conducidos por burros», como dixo o xeneral alemán Erich von Ludendorff, os xóvenes británicos ofrecéronse en sacrificio nos campos de Flandes e só morreron en beneficio da xeración dos seus maiores.

Rematada a guerra, prevaleceu a sensación de que a morte deses xóvenes significaba que non quedaba ninguén para sacar adíante o traballo do imperio, da industria, o arte e a ciencia. O gran derramamento de sangue rematou, no período de entreguerras, no «vergoñoso espectáculo de homes de potencias menores enfrontados a serias responsabilidades». «Hai empobrecemento en todos os niveis», escribiu Reginald Pound, que tamén se alistara voluntario no 1914. Medio século máis tarde, preguntouse si as «mentes fortes e cultivadas» da xeración perdida poderían «ocuparse de que a súa mediocridade non se convertera na nosa superioridade, o de poñer freo ao declive da indignación moral ate converterse nunha tolerancia desprovista de heroísmo.»

TESTAMENTO DE XUVENTUDE

Posiblemente a crónica literaria máis coñecida desa percepción do desastre sexa Testament of Youth («Testamento de Xuventude»), a novela autobiográfica de Vera Brittain publicada no 1933, na que a autora analiza o impacto da guerra na súa vida e na dos seus íntimos. Brittain foi enfermeira de campaña do destacamento de enfermeiras voluntarias (Voluntary Aid Detachment) dende 1915 ate o final da guerra, no 1919, xunto co seu prometido, seu irmán e moitos amigos universitarios -outros morreran- voltou a Oxford cunha desilusionante amargura.

O propósito de Brittain ao escribir o libro, en parte, era contrarrestar a impresión de que só os homes padeceran os horrores da guerra: «Acaso as mulleres non tiveron a súa guerra?», preguntábase, e ela mesma se contestou. Describindo como viviran a guerra as mulleres e como viviron a paz que lle seguiu: «Afasteime dos demais», escribiu relatando a celebración do armisticio, «e anduven amodo ate Whitehall, cunha pena súbita e fría no corazón. Ese xa era un mundo distinto do que coñecera durante catro longos anos de vida, un mundo no que a xente quería diverterse e esquecer. [...] E neste mundo estraño, tan iluminado, eu non tería ningún papel que desempeñar.»

A GRORIA DOS CAMPOS DA MORTE

A sensación de alienación de Brittain a compartían moitos dos soldados que voltaban a Inglaterra, sobre todo os que combateran na fronte occidental. Aínda cando se contan por miles as cartas, os diarios e as memorias que dan fé de que o comenzo da guerra foi acompañada por unha oleada de entusiasmo colectivo raíano na histeria, tamén provocara reaccións angustiantes e ambivalentes. Na Europa, e en Norteamérica en particular, educábase ós nenos para facer deles patriotas que valorasen virtudes masculinas como a coraxe, a forza e o sacrificio. Para moitos existían institucións paramilitares como o Officers’ Training Corps e os Boy Scouts na Gran Bretaña e a Mancomunidade de Nacións, ou as temporadas de instrucción colectiva nos patios dos colexios de Prusia e Francia. Tamén abondaban á testosterona e a esperanza de acadar a groria no campo de batalla.

Non era fácil ser un home no 1914. As formas tradicionais da masculinidade e as xerarquías sociais se viran socabadas pola industrialización e a urbanización. As mulleres tamén podían facer a maior parte do traballo nas fábricas, e a vida na gran cidade requería que os matrimonios tiveran menos fillos e traballaran para levar dous salarios a casa. Os novos traballos e ocupacións eran difíciles de conciliar coas ideas das xeracións anteriores respecto da virtude masculina. Pechado en edificacións anónimas e arrinconados tras dunha máquina de escreber, esluado pola falta de luz natural e o nervosismo xerado polo ruido constante das máquinas que o rodeaban, o oficinista moderno non reflexaba en absoluto a imaxen da virilidade marcial que predominara durante os seus anos de educación. A escritora feminista Rosa Mayreder chegou incluso a acuñar a expresión «cadaleitos da masculinidade» referíndose ás oficinas.

O feminismo foi outro fenómeno da preguerra que contribueo, e moito, a facer tremer a imaxen do que significaba ser home. As mulleres reclamaban o dereito ó voto, o acceso as profesións e prazas nos colexios e universidades, e comezaron a desempeñar un papel cada vez máis destacado en ocupacións tradicionalmente reservadas a homes. Esas reivindicacións tiveron por resposta un aluvión de afirmacións masculinas.

Os centíficos intentaran en van demostrar a inferioridade física e psíquica da muller, e os rituais masculinos, como os duelos, rexistraron un marcado aumento de popularidade. Centos de miles de homes, antes da guerra, sucumbiran a nova presión psicolóxica; eran as vítimas da «neurastenia», unha afección nervosa parecida á bounout dos nosos días, e os médicos os mandaban a recuperarse a sanatorios.

Moitos homes festexaron o estalido da guerra como unha oportunidade para reconquerir a súa masculinidade, sable en man e desafíando o fogo enemigo e creendo que salirían máis fortes, purificados da debilidade e a complexidade que caracterizaban a vida moderna; pero as súas esperanzas foron cruelmente defraudadas, en gran medida porque descubriron que combatían nunha guerra que non era a súa.

AGARDANDO POLO «OBÚS LETAL»

De feito, foi precisamente a falta de combates reais o que se converteo nun trauma duradeiro da guerra. Os conflictos anteriores se decidiran en batallas nas que os exércitos avanzaban para enfrontarse entre sí, nunha combinación máis ou menos habilidosa de infantería e cabaleiría, onde a artillería desempeñaba un papel de apoio mentres os soldados se lanzaban ao combate corpo a corpo. No 1870, durante a guerra franco-prusíana, nove de cada dez baixas foron provocadas por feridas de baioneta, de escopetas e de fusiles.

Na fronte occidental, esa modalidade bélica mudou radicalmente. Os progresos das técnicas de artillería, permitiron contar con cañóns de precisión que cuspían proxectiles que pesaban centos de libras, cargados de explosivos, metralla ou gas e a moitos quilómetros de distancia da liña da fronte nas trincheiras, cada minuto de cada día que pasaba era unha espera agoníante.

Do lado alemán, cunhas trincheiras moi ben construidas, dous de cada tres soldados morreron por culpa dos proxectís, non en combate. Nas unidades británicas e francesas, a porcentaxe foi do 75%. Por contra, só o 1% de feridas fatais sofridas por ambos bandos se produciron no combate corpo a corpo. con pistolas e baionetas. Os soldados eran pouco máis que brancos inmóviles identificados por avións de recoñecemento e, logo, bombardeados sen piedade dende moi lonxe.

Para os soldados de ambos bandos do conflicto, ese apocalipse mecánico pareceuse máis a unha fonda traizón ó seu valor e a ós seus desexos de sacrificarse por unha causa xusta. O valor non podería competir coa matanza industrializada, e os seus corpos se transformaron en materia prima para a morte, casi indistinguible do barro marrón cincento que os arrodeaba, abatidos tan a miudo polos proxectiles e granadas, que remataron convertidos nun fedento lameiral omnipresente, mistura de cadáveres e de excrementos humanos, que se tragaban botas e corpos enteiros coma un cenagal cheirento.

Unha vez rescatados dese inferno, os corpos impotentes, trementes, mudos e descarnados das vítimas da «neurose da guerra», pasaban a ser caladas acusacións contra unha guerra na que as máquinas venceran por completo ao home.

TRAUMATIZADOS

A «neurose de guerra», trastorno ao que hoxe chamaríamos «estrés postraumático», non se observou só en Gran Bretaña, senón tamén en soldados de todas as partes en conflicto. Alemaña e Austria (imperio austrohúngaro antes de 1918) tiveron os seus Kriegszitterer, os que voltaban da guerra trementes; Francia os seus néuroses de la guerre, e outros paises, con soldados que participaron en teatros de operacións con alto grao de mecanización, notificaron casos similares

Especialmente na fronte occidental, e nas escarpadas ladeiras das Dolomitas, nos Alpes italíanos, onde a guerra se librara no inferno das trincheiras, a mente e o corpo dos homes que viviron ese terrror, simplemente cederon a causa dunha tensión constante. Algúns padeceron desordes cunha forza simbólica: un mozo tirador australíano perdeu o ollo dereito, que era co que apontaba; outros perderon o dedo índice co que apertaban o gatillo, como si o corpo se negara a traballar en contra da conciencia. E casi todos dixeron ter pesadelos atroces, que os atormentaban todas as noites.

A «neurose de guerra» foi algo novo para os médicos, e se converteo no reflexo dun xeito de combater nova e máis inhumán si cabe. No 1919, Elmer Ernest Southard, pioneiro da psiquiatría nos EUA, publicou unha colección de estudos de casos de soldados afectados de «neurose de guerra» e por feridas que lles deixaran fondas cicatrises non visibles (foran moitos os que voltaron intactos por fora) na psique. O traballo de Southard foi excepcional, non só por se deber a un dos primeiros especialistas que recoñeceu o síndrome en toda a súa gravidade e todas as súas variedades, senón tamén porque o seu ponto de vista foi realmente incluinte e podíase aplicar a escala internacional. No sobrio linguaxe médico da época, Southard confeccionou un catálogo de mentes e corpos destrozados pola guerra, xunto cos nomes dos médicos que trataron ás vítimas nos seus respectivos paises de orixen:

Caso 81 (Juquelier et Quellien, maio de 1917) [Francés]

Soldado ó que lle estalou preto un proxectil, en observación no hospital: «Ergueuse repentinamente do banco, dou uns pasos; parecía estar atento, anguriado, como si tivera que porse en garda. Ergueo a vista como buscando algo ruidoso que se achegaba, despois baixou a cachola, fixo un lixeiro movemento convulsivo e exclamou “Pum!, como quen imita o ruido dunha explosión. Dou uns pasos atrás, repiteo os mesmos movementos e así ate que voltou a gritar “Pum!”. Isto durou máis ou menos un cuarto de hora, e sen que o padecente soupera exactamente onde se atopaba.»

Caso 165 (Weygandt, 1915) [Alemán]: «Mazáns na terra de ninguén»

Soldado; en novembro de 1914 saltou de improviso da trincheira e se puxo a recoller as froitas dunha mazeira que crescía entre as liñas de fogo. O fixo coa intención de levar un saco de mazáns ós seus camaradas, pero comezou a tirarllas as trincheiras francesas. Ordeáronlle que voltara e, a vista do seu estraño comportamento, o hospitalizaron. No hospital notábase inquedo e con dificultades para falar; gaveaba polos postes do dormitorio e despois exclamaba en voz alta que quería voltar as trincheiras. Decía que non quería voltar vivo a Alemaña, que non quería vivir nin un día máis. Que cometera un pecado, que tiña unha chata de pecado, de Schand [sic; alemán, Schande, «vergoña»] no corazón.

Caso 475 (Purser, outubro de 1917) [Británico]

Inglés de 21 anos nun reximento de fusileiros; chegou en maio de 1915 ao Hospital Universitario de Dublín (Voluntary Aid Detachment), mudo, con problemas de vista e de oido, as pupilas dilatadas, tremente, inquedo e debilidade. Daba a impresión de ter alucinacións visuais. Aínda que era sospeitoso, o trataron amablemente uns días; recuperou a audición e escrebeo o pouco que lembraba sobre a súa casa e sobre a guerra, tremendo de cando en vez, e suando; escrebeo: «Asilo; non me encerren, non estou tolo.»

A os soldados con «neurose de guerra» os trataban de distintas maneiras en cada país e según a disposición do sistema respectivo a recoñecer a natureza do fenómeno e a tratalo con métodos máis ou menos innovadores. A xeito de irónico subproducto de esa carnicería total, tratar a eses soldados conlevou avances non só na fabricación de prótesis anatomicamente correctas e na ciruxía plástica, senón tamén no tratamento do trauma psicolóxico.

Non obstante, o trauma era xeral. Despois de novembro de 1918, tras soportar o que ninguén debería soportar xamáis e de asistir ao que ninguén debería ver nunca, a os soldados de todos os países en guerra a desmovilización coa que tanto soñaran lles chegaba de cote coma unha experiencia dolorosa e desconcertante, que as veces tamén os enrabechaba. Ao voltar a casa, moitos deles sentíanse afastados, nunha posguerra sen paz na que nada parecía ser o que fora.

A guerra puxo de manifesto profundas divisións e dou lugar a outras; entre os que voltaron da fronte e os que non combateron; entre os das dereitas e os das esquerdas; entre xoves e vellos; entre os que aspiraban a fundar un mundo novo e os que desexaban voltar ó vello orden. Todas as sociedades remataron non só máis empobrecidas, senón tamén menos cohesionadas, menos optimistas e máis inquedas.

Coa economía feita anacos (excepto os EUA), as propias sociedades, cos seus valores, víronse abaneadas nos seus cimentos. No remate da guerra, apróximadamente en agosto de 1918, unha epidemia de gripe fixo estragos a escala mundial no peor momento de privacións e miseria. A chamada «gripe española» matou perto do 3% da poboación mundial, pero a tasa de mortalidade foi moito máis outa nas cidades empobrecidas de Europa e dos EUA. Catrocentas mil persoas morreron só en Francia. Cando rematou o conflicto, os países europeos foron vítimas dunha serie de emerxencias potencialmente devastadoras. Foi un desastre demográfico, político e económico, resultando unha catástrofe cultural.

MANCORNADOS

O Novo Mundo xurdiu da falta de comprensión entre o ocurrido e o por qué, dunha sensación que cabe calificar de «estado de choque». O que fora familiar antes da guerra, convertírase en extraño; o comprensible resultou incomprensible. Na publicación médica The Lancet se escribiu: «Algúns cegos, outros mudos, outros tolos, e son todos HOMES, cunha acepción nova desta verba, pois agora as vellas verbas teñen un novo significado. Precisamos un Diccionario totalmente novo.» Pero tal diccionario nunca existiu, nin se inventou un método máxico para desentrañar os misterios dun "novo mundo" que perdera a súa identidade.

Todo un continente compartiu o horror mudo e a perplexidade dos combatentes que voltaron con «neurose de guerra», cuia experiencia fora demasiado dura para que un corpo humano a soportara.

Mentras se desmovilizaban e voltaban ós seus paises millóns de soldados traumatizados, estos homes viron que non había xeito de comunicar o que tiveron que vivir, de comprender o que pasara e por qué. Só tiñan a certeza de que os traizoaran, que os expuseran a un dano irreparable con falsidades, que o mundo puxante e vertixinoso, pero tamén profundamente optimista no que viviran apenas catro anos antes, estaba definitivamente perdido.

Alemaña veíase con seis millóns de soldados desmovilizados en busca de traballo, ademáis dos dous millóns setecentos mil que voltaron lisiados sen remedio. Casi ningún falaba xamáis da guerra, e os seus fillos tiñan prohibido preguntar.

En Francia, esa sensación de perda e traizón foi abrumante. Foi o país que máis sufrira na fronte occidental. Máis do 10% da poboación foi vítima directa da guerra e os civiles se viron gravemente afectados pola escasez de alimentos, pola falta de suministros médicos e os efectos da epidemia de gripe.

A producción industrial xa non existía, pois en todas partes escaseaban os obreiros. No noroeste do país, a zoa máis castigada polos combates, miles de pobos remataron reducidos a escombros, decenas de miles de negocios desapareceron e as infraestructuras estaban en ruinas. Francia quedou fortemente endebedada, e no primeiro ano despois da guerra o valor do franco caeu un 50%.

Entre os veteranos e a sociedade que foran a defender, instalouse unha profunda sensación de desconfíanza. «Todos os da xeración de posguerra que se adicaron a analizar o que viviran, puderon estar de acordo no tocante ao carácter único da súa experiencia, do excepticismo que suscitaban os valores de antes da guerra, a posibilidade de novos comenzos e a alienación dos que voltaban da fronte», escribiu Robert Wohl sobre a "Xeración de 1914": «Esa ambivalencia para cos que voltaban […] tamén foi froito do desencanto. Educados durante a guerra para admirar a os homes de uniforme azul e para adoralos coma heroes, descubriron que os que voltaban eran inmaduros e pouco serios, e completamente anticuados nos seus valores. Ademais de decepcionantes pola súa evidente preocupación pola morte, a impotencia para producir cambios importantes na sociedade, ademais de aborrecer tanta obsesión coa guerra.»

A os dezaoito anos, Jean Prévost describiu a repugnancia que lle provocaban os soldados que voltaban a Francia tolleitos ou desfigurados: «Non eran os heroes que esperaban atopar. Na Alemaña e Austria, a reacción popular foi de cote moi similar, cando os que non combateran na fronte, vían esas feridas físicas ou psíquicas demasiado obvias para ignoralas.»

Eses personaxes desesperados eran os homes a os que tantos oradores e escritores celebraran, os conquistadores, os heroes da propaganda patriótica, os corpos virís aceirados para a grandeza no forno da guerra. A guerra non foi o que se supuña que fora. Non só desvastara os fermosos pobos, bosques e praos de Bélxica e do noroeste de Francia, non só abrira cicatrices nos impoñentes paisaxes rochosos dos Alpes que tan cruelmente enfrontaran unidades austríacas e italíanas e luxaran de sangue as terras da fronte oriental, dende Riga no Báltico, a Galitzia e Chernovitz na actual Ukraina…, tamén convertera a os soldados en piltrafas humanas e, a os heroes, en fantasmas acusadores. Os celebraran como heroes, pero agora os veían máis como barulleiros, méndigos, portadores de infeccións físicas e morais, subversivos perigosos, desagradables recordatorios da vergoña e o desastre.

Mentras a maioría mirou para outro lado, a descripción da cara desagradable da guerra e as súas consecuencias foi asumida fervorosamente polos artistas expresionistas, con crús retratos do horror que comenza alí onde se detiña a fotografía documental. Georges Grosz e Otto Dix pintaron o lado grotesco do sufrimento dos soldados rasos, mentres os oficiais, monstruos de uniforme coa cachola rasurada e inexpresivos ollos de cocho, disfrutaban da súa obscena e estúpida obsesión coa morte e o honor.

PARA NON ESQUECER

Os fantasmas dos que nunca voltaron da fronte ocuparon lugares de conmemoración centrais, epicentros da dor da comunidade, pero seguiron perseguindo a os vivos, e moitos aspectos do período de entreguerras só poden comprenderse dende a perspectiva do trauma, da traizón e o desencanto que imperaron durante a guerra e inmediatamente despois do final.

Os rituais da lembranza puderon concentrar a sensación xeral da perda, pero xunto cos monumentos mesmos, tamén foron obxecto de violentas disputas entre adversarios políticos. A fractura e os enfrontamentos sociais, atenuados brevemente durante a guerra, volveron a aflorar de repente cunha forza aínda maior, e as certezas desfeitas crearon un potente desexo de grandes verdades e respostas concluintes. Non hai sensación máis profundamente inquedante e corrosiva, que a de vivir unha vida sen sentido.

Mentras os europeos se esforzaban por comprender a magnitude da catástrofe, comezaron a afirmarse novas certidumes. Unha delas, a visión nostálxica dun mundo intacto, dun mundo paradisíaco anterior a 1914, transmitiuse por medio do cine, as operetas, novelas e periódicos. Tal era a necesidade de algunha verdade, da clase que fora, e dunha casualidade sólida que reemprazara o aparente caos do verán de 1914, que os mesmos que viviron os anos da guerra, os que describiron esa época como anos de aturdimento, aterradores e demasiado rápidos nunha dirección descoñecida, de pronto sentiron o intenso desexo de aceptar a imaxen do século XIX, coma un veranillo apacible, cando a xente vivira nunha moralidade, aceptara a súa condición e se adicara a elaborar rituais sociais e ao fomento das artes.

A comenzos da década de 1930, a imaxen do mundo tranquilo de onte, esa suposta idade de ouro, xa estaba firmemente consolidada, e a celebraban no cine, a ficción e os libros de memorias.

Campbell Willie Martin, agora pai de familia instalado nalgún lugar de Londres, pudo ser un dos millóns de persoas que albergaron esa nostalxia dun mundo mellor; pero é posible que ele soupera máis cousas, fidel a lembranza do trauma que o atormentaba polas noites, neses sonos que tanto temían os que viran o que ninguén debería ver nunca e sobreviviran.

Fonte:

- A Fractura: Vida e Cultura en Occidente, 1918-1938", de Philipp Blom. Editorial Anagrama, Colección Argumentos, 2016.

- 1914-1918 A Guerra das Trincheiras, Tardí. Editorial: Norma Editorial-2009.

- WIKIPEDIA e Outras.